Israël is het enige land ter wereld met een Joodse meerderheid. Zo’n driekwart van de bevolking is Joods en iets meer dan 20 procent is Arabisch.
Onder de Joden kunnen meerdere groepen worden onderscheiden. Er zijn zowel religieuze als etnische scheidslijnen: zo zijn er seculiere, liberale, orthodoxe en ultra-orthodoxe Joden. Maar er zijn binnen al die religieuze categorieën ook weer (cultuur)verschillen tussen Joden uit bijvoorbeeld Marokko (Sefardisch), Polen (Asjkenazisch) of Jemen (Mizrachi).
Wil je alles weten over de Joodse verscheidenheid en eenheid in Israel? Luister naar deze aflevering van Mizrach, de podcast van CIDI.
Asjkenazim
Asjkenazische Joden komen uit Europa. Het woord ‘Asjkenaz’ betekent oorspronkelijk ‘Duitsland’, waar veel van deze Joden vanaf de vroege Middeleeuwen woonden. In Duitsland woonden zij voornamelijk in Duitsland en Noordoost-Frankrijk langs de Rijn in plaatsen als Worms en Mainz. Hier ontwikkelde zich rond het jaar 900 het Jiddisch, een Joodse variant op de Duitse taal met Slavische en Hebreeuwse invloeden. Asjkenazische Joden trokken later richting Oost-Europa en rond 1400 woonden de meeste Asjkenazische Joden in het toenmalige Pools-Litouwse Rijk. Dit geografische gebied bleef tot de Holocaust het centrum van de Asjkenazische wereld. De Asjkenazische Joden werden sterk beïnvloed door de cultuur van de landen waar zij woonden, maar de opkomst van het nationalisme in Europa in de 19e eeuw leidde tot het ontstaan van de Joodse nationale beweging: zionisme. Vanaf 1880 zijn veel Asjkenazische Joden naar Israël vertrokken. Er wonen nu zo’n drie miljoen Asjkenazische Joden in Israël.
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zijn honderdduizenden Joden, grotendeels Asjkenazim, naar Israël geëmigreerd. Omdat zij in zulke grote aantallen naar Israël zijn gekomen, hebben zij vaak hun cultuur in grote mate behouden. Veel “Sovjet”-Joden spreken thuis nog Russisch, zijn uitermate seculier als gevolg van het leven onder het communisme, en maken gebruik van Russischtalige media.
Sefardim
Als gevolg van de Romeinse bezetting van Israël, vestigden veel Joden zich in Noord-Afrika en later in Spanje en Portugal. Joden uit dit deel van Europa worden Sefardische Joden genoemd, naar het Hebreeuwse ‘Sefarad’, dat Spanje betekent. Door de eeuwen heen ontwikkelden zij ook hun eigen tradities en taal. Deze nieuwe taal, het Ladino, werd sterk beïnvloed door de Spaanse taal.
Aan het einde van de vijftiende eeuw werden zij verbannen uit Spanje en Portugal, als gevolg van de Inquisitie. Veel van hen vestigden zich vervolgens in Antwerpen en later in Amsterdam, maar de meesten vertrokken naar Noord-Afrika en Turkije. In Noord-Afrika vermengden de Sefardim zich met de lokale Joodse gemeenschap, die al sinds rond het begin van de jaartelling in de Maghreb leefde. In Israël wonen er honderdduizenden Marokkaanse Joden. Ook zijn er veel Tunesiërs, Libiërs en Algerijnen.
Mizrachim
Mizrach is Hebreeuws voor “Oost”, en de term Mizrachim is dan ook de aanduiding voor Joden die afstammen van de duizenden jaren oude Joodse gemeenschap in Babylonië (Irak). Joden uit onder andere Iran, Afghanistan, Syrië, Koerdistan en de Kaukasus vallen onder deze groep. Religieus gezien volgen de Mizrachim grotendeels dezelfde tradities en gebeden als de Sefardim. In Israël worden de termen “Mizrachi” en “Sefardi” dan ook bijna altijd als synoniem gebruikt. Ook Joden uit Jemen worden beschouwd als Mizrachim, hoewel zij unieke tradities hebben en niet afkomstig zijn uit de Joodse gemeenschap van Babylonië.
Sinds de stichting van de staat Israël in 1948 werden Joden in veel Arabische landen gedwongen om te vertrekken. In totaal zijn zo’n één miljoen Joden uit Arabische landen naar Israël gegaan. Soms dwongen overheden hen om het land te verlaten (zoals in Irak), maar in andere gevallen vertrokken zij, omdat zij niet voldoende bescherming kregen van de overheid tegen geweld van de lokale bevolking.
Ethiopische Joden
Nadat de Sefardische opperrabbijn Ovadia Josef in 1973 had besloten dat Ethiopische Joden ook Joods waren en premier Rabin dit besluit in 1975 bij wet had bekrachtigd, begon het proces van grootschalige Ethiopische immigratie naar Israël. In Ethiopië vond toentertijd een bloedige burgeroorlog plaats. Met behulp van de diplomatieke inzet van de Verenigde Staten wist Israël vluchtelingenkampen voor Ethiopische Joden in te richten in Soedan en hen vanaf daar naar Israël te vliegen. De grootste groepen Ethiopiërs kwamen naar Israel in de jaren 1980 en 1990, maar nog steeds vindt er immigratie van Ethiopiërs plaats. Er zijn ongeveer 150.000 Ethiopische Israëli’s.
Benieuwd naar het fascinerende verhaal van deze groep Joden? Luister naar onze podcast over de geschiedenis van de Ethiopische Joden.
Wie is een Jood?
Het woord ‘Jood’ (in het Hebreeuws, „Jehoedi”) is afgeleid van de naam Jehoeda, de naam van één van de twaalf zonen van Jacob. Jehoeda was de stamvader van één van de stammen van Israël.
Een Jood is ieder persoon wiens moeder Joods was, of iedereen die door het formele proces van bekering tot het Jodendom overgegaan is. Voor Jood-zijn is dus niet van belang welke overtuiging men aanhangt of hoe men zich gedraagt, maar of men via de vrouwelijke lijn tot het Joodse volk behoort (of is bekeerd – in het Jodendom ook wel “uitgekomen” genoemd).
Jood-zijn is een vorm van nationaliteit, niet noodzakelijkerwijs van geloofsovertuiging. Iemand die geboren is uit een Joodse moeder, maar die een atheïst is en nimmer de Joodse godsdienst gepraktiseerd heeft, is toch een Jood.
Joden en religieus leven
Ruim tweederde van de Joden in Israël is na 1948 in Israël geboren. Van de Joodse bevolking is circa éénderde religieus en tweederde seculier, waarvan een groot deel wel ‘traditioneel’ is. Dit duidt op een sterke affiniteit met het Jodendom zonder een volledig religieus leven te leiden. In totaal is de religieuze compositie van de Joods-Israëlische samenleving zeer divers. Ruwweg kunnen we de religieuze diversiteit onderverdelen in drie stromingen: liberaal, modern-orthodox, orthodox en ultra-orthodox ofwel charedisch.
Liberaal en masorti jodendom
Het liberale jodendom en masorti ofwel conservative jodendom zijn niet-orthodoxe stromingen van het jodendom, in de zin dat zij de rabbinale wet (de halacha) niet als bindend beschouwen. Het masorti jodendom probeert daarbij meer vast te houden aan de Joodse traditie en deze modern en flexibel aan te kleden, terwijl het liberale jodendom ernaar streeft om het jodendom te vernieuwen voor het moderne tijdperk volgens de Joodse verlichtingsidealen (haskala) waar deze stroming uit ontstond.
Niet-orthodoxe joodse gemeentes worden door de staat Israël nauwelijks erkend, maar vormen in veel landen, zoals de Verenigde Staten en Nederland het merendeel van de Joodse gemeenschap. Inmiddels kent Israël liberale gemeentes in Tel Aviv en Haifa en identificeert zo’n 5% van de bevolking zich als liberaal of masorti. Wel erkent Israël sinds 1988 niet-orthodoxe bekeringen tot het jodendom uit het buitenland. Op 1 maart 2021 bepaalde het Israëlische Hooggerechtshof dat de staat ook niet-orthodoxe bekeringen tot het jodendom in Israël moet erkennen.
Modern-orthodox jodendom
Het modern-orthodox jodendom is een stroming in het jodendom, die aangehangen wordt door ongeveer 12% van de Joden in Israel. Het modern-orthodox jodendom staat een aanpassing van het orthodox jodendom aan de moderne maatschappij toe. Hierbij wil men geen veranderingen brengen in de orthodoxe wetgeving, maar de leefstijl wel aanpassen aan de moderne norm. Modern-orthodoxe joden geloven bijvoorbeeld in het belang van seculier onderwijs, terwijl ultra-orthodoxe joden hier fel tegen gekant zijn.
In plaats van de nadruk op de traditionele waarden in het Jodendom, komt er soms nadruk te liggen op andere waarden, die minder centraal staan. Deze waarden, zoals fysieke arbeid op het land in communes of het centraal stellen van Israël, zaten aanvankelijk dichtbij seculiere idealen. Het modern-orthodoxe jodendom geeft deze waarden echter een aparte, religieuze invulling. De meeste modern-orthodoxe joden zijn dan ook religieuze zionisten.
In tegenstelling tot in de ultra-orthodoxe gemeenschap, kleden mannelijke modern-orthodoxe joden zich over het algemeen onopvallend, scheren ze zich meestal en bestaat de hoofdbedekking meestal uit een gekleurd en gehaakt keppeltje. Bij vrouwen zijn de verschillen minder zichtbaar.
Veel van de kolonisten in Joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever en tot 2005 in de Gazastrook, die daar vanuit ideologische overtuiging wonen, behoren tot deze stroming. Zij dienen met grote motivatie in het Israëlische leger, liefst in speciale eenheden.
Charedisch jodendom
In totaal is ongeveer 10% van de Israëlische bevolking charedisch. Het charedisch jodendom is vaak bekend onder de minder neutraal klinkende naam “ultra-orthodox”. Charedische joden zijn voorstanders van de meest traditionele navolging van de joodse wetten. Chared betekent letterlijk vrezend, in dit verband “vrezend voor God”.
De meeste charedische mannen brengen een groot deel van hun tijd door in de yeshiva, het leerhuis waar zij dagelijks joodse teksten bestuderen. Zij hebben zelden een betaalde baan, waardoor veel charedische gezinnen afhankelijk zijn van uitkeringen. Charedische jonge mannen (en vrouwen) hebben een uitzonderingspositie: zij hoeven niet in het leger te dienen. Pogingen om aan deze bijzondere positie een einde te maken, leiden steevast tot veel protest vanuit de charedische gemeenschap en zijn tot nu toe vruchteloos gebleven. De leefstijl van charedim wordt door veel seculiere Israëli’s afgewezen en roept bij velen weerstand op.
Charedische joden zijn over het algemeen neutraal of negatief over het zionisme. Veel van hen beschouwen het geloof in de staat Israël als een moderne vorm van afgoderij. Een Joodse staat mag volgens hen pas worden gesticht wanneer de Messias is gekomen. Daarom wordt Israëlische Onafhankelijkheidsdag in de charedische gemeenschap niet gevierd. Binnen veel charedische gemeenschappen vindt er hierin wel een geleidelijke kentering plaats: naarmate Israël langer bestaat, is het afwijzen van de staat een positie die steeds lastiger vol te houden is.
Charedische partijen zoals Shas en Verenigd Tora Jodendom hebben meegedaan aan bijna alle regeringen sinds de oprichting van de staat, en hebben daarmee een belangrijke stem in het religieuze leven van het hele land. Hierdoor wordt de charedische vrijstelling van de dienstplicht in stand gehouden en erkende de Israëlische regering lang geen andere vormen van bekeringen.
Traditionele Joden
Veel Joden in Israël beschouwen zichzelf als traditioneel. Zij passen de joodse tradities toe die in hun levensstijl passen: zo houden zij zich aan bepaalde feestdagen en besteden zij vaak op een traditionele manier aandacht aan de shabbat. Ook leren zij hun kinderen over de joodse tradities. Zij houden zich echter niet aan alle geboden. In Israël zijn met name Mizrachim traditioneel-joods. Asjkenazim zijn vaker geheel seculier of geheel orthodox.
Seculiere Joden
De overige Joden noemen zichzelf seculier. Maar zelfs de meesten van hen houden bepaalde tradities in eer: besnijdenis, mezoeza, bar mitswa, joods huwelijk, joodse begrafenis, een Pesachmaaltijd, enzovoorts. Sommigen vasten op Jom Kippoer. Wanneer we kijken naar het percentage Joden dat in God gelooft (87%), kan men constateren dat zelfs onder seculiere Joden er een klein percentage (7%) is dat in God gelooft. Seculiere Joden zijn voornamelijk te vinden onder de Asjkenazische Joden en veel minder onder Sefardische Joden. Zij zijn oververtegenwoordigd binnen de overheid, het bedrijfsleven, de vrije beroepen en academische instellingen.