Ontstaan
Hamas is een afkorting voor het Arabische Harakat almuqawana al-Islamy – De Islamitische Verzetsbeweging. Deze naam is sinds 1988 in gebruik, maar de geschiedenis van de organisatie gaat verder terug. Haar wortels liggen namelijk in de Gazaanse tak van de Egyptische Moslimbroederschap, die onder de naam Al Mujama al Islami (Islamitische Vereniging) opereerde. Vanaf 1973 stond deze voorloper van Hamas onder leiding van sjeik Ahmad Ismail Hassan Yassin. Yassin (1936-2004) was op zijn twaalfde verlamd geraakt door een ongeluk. Ondanks zijn handicap was hij een effectief en charismatisch leider met sterke organisatorische talenten, waardoor de Islamitische Vereniging uitgroeide tot een populaire en machtige organisatie. De Islamitische Vereniging opereerde in Gaza. Dit gebied was na de Arabisch-Israëlische oorlog van 1948 onder Egyptisch bestuur gekomen, maar werd tijdens de Zesdaagse Oorlog in 1967 veroverd door Israël – net als de Westelijke Jordaanoever, die tot dan toe door Jordanië werd bestuurd.
Sociaal netwerk
Toen Israël het gebied onder controle kreeg, lieten de islamitische leiders in Gaza, waaronder sjeik Yassin, zich niet in met politiek. Yassin richtte zich op hulpverlening aan de armen. Eind jaren zeventig had de Islamitische Vereniging een sterk sociaal netwerk uitgebouwd, dat verantwoordelijk was voor onderwijs, medische zorg en liefdadigheid: een groot contrast met het corrupte Fatah. Yassin’s politieke islam bleek in vruchtbare aarde te vallen. Bovendien was de liefdadigheid van Hamas voor veel Palestijnen een onmisbaar vangnet.
Via studenten van de Islamitische Universiteit in Gaza vond de politieke islam zijn weg naar de universiteiten in Nabloes en Hebron op de Westelijke Jordaanoever. Langzaam maar zeker kreeg de ideologie van Hamas – geïnspireerd door de Egyptische Moslimbroederschap – meer voet aan de grond. De politieke islam kreeg ook een boost door de Islamitische Revolutie in Iran (1979). Hoewel de Palestijnen in meerderheid soennitisch zijn, voelden ook zij zich gesterkt door de (sjiitische) Islamitische Revolutie van ayatollah Khomeini.
Het aantal moskeeën op de Westoever en in de Gazastrook steeg flink. Via die moskeeën oefende de nieuwe organisatie invloed uit op de Palestijnse samenleving. In eerste instantie zette de beweging zich vooral af tegen de seculiere PLO/Fatah, maar richtte zich daarnaast ook deels op de Israëlische bezetting. Israël zag in eerste instantie geen grote bedreiging in Hamas, juist omdat de groepering in die jaren nog niet militant was. De beweging wilde de sharia naleven en gebruikte geweld tegen bioscopen en cafés. De situatie veranderde toen Hamas zich ook ging richten op Palestijnen die samenwerkten met Israël. Daarnaast kwamen in deze periode pamfletten in omloop die voor het eerst spraken over gewapende strijd tegen Israël. Daarom werd sjeik Yassin in 1984 door Israël gearresteerd. Vanwege het vormen van een militaire groep kreeg hij een gevangenisstraf van 13 jaar. Zijn detentie was echter van korte duur: in 1985 kwam hij vrij bij een deal tussen Israël en een andere Palestijnse fractie.
Vermenging van religie en politiek
De nationale aspiraties van een deel van de Palestijnen hadden een islamitische dimensie gekregen, die verder ging dan het verwerven van zelfbestuur. In de ideologie van de Moslimbroederschap waren politiek en religie innig met elkaar verweven. De islam werd in één doctrine samengevat:
‘De verlossing door de islam vereist op de eerste plaats een oorlog voor de bevrijding van Palestina, want de macht van de gelovigen kan niet herrijzen, zolang Israël als een speerpunt van de westerse cultuur in het hart van de islamitische wereld bestaat.’
Na het begin van de Eerste Intifada (1987) kwamen de politieke aspiraties van de Islamitische Vereniging pas echt tot uiting. Na aanvankelijke tegenwerpingen – voor sjeik Yassin stond alleen de verspreiding van de islam centraal – liet de sjeik zich toch door zijn jonge volgelingen overhalen om deel te nemen aan de gewapende strijd. Sjeik Yassin begreep dat als hij niet aan de strijd tegen Israël zou deelnemen, hij zijn invloed op de Palestijnse bevolking zou verliezen. Hij transformeerde van prediker naar politiek revolutionair en bleek een briljant strateeg te zijn. In overleg met een aantal gelijkgezinden besloot Yassin tot gewapend verzet. Daarom wordt 1987 gezien als het jaar waarin Hamas daadwerkelijk werd opgericht, hoewel pas een jaar later pamfletten naar buiten kwamen met de naam Hamas erop. Sjeik Yassin was bang dat Israël nu zijn zorgvuldig opgebouwde beweging niet meer met rust zou laten. Daarom besloot hij dat Hamas een aparte organisatie moest zijn. In 1988 publiceerde Hamas het handvest.
Hamas
In de praktijk verliep het anders. De naam Hamas overvleugelde de gehele organisatie en dat werd ook de naam waaronder de beweging voortaan bekend kwam te staan. De angst van sjeik Yassin dat Israël in zou grijpen bleek terecht. In 1989 werd hij opnieuw opgepakt en belandde hij wederom in een Israëlische cel. Hij kwam in 1997 weer vrij, als gevolg van een mislukte Israëlische poging om Hamasleider Khaled Meshaal in Jordanië uit te schakelen. Dat mislukte en diverse Israëlische geheime agenten werden daarbij gearresteerd. De Jordaniërs waren woedend en eisten de vrijlating van Yassin, in ruil voor de gearresteerde Mossad-agenten. In 2004 liquideerde Israël uiteindelijk sjeik Yassin.
Via de militaire vleugel van Hamas, de Izz Eddine al-Qassam brigade, begon de beweging haar gewelddadige strijd tegen Israël, vooral door het plegen van terreuraanslagen. De VS en de EU beschouwen Hamas als terreurorganisatie. De VS zette Hamas in 1997 op de lijst van terroristische organisaties. De EU deed dat in twee stappen. In 2001 kwam alleen de gewapende arm van Hamas op de lijst van terreurorganisaties. In 2003 stapte de EU af van deze kunstmatige benadering en zette Hamas als geheel op de terreurlijst.
Terreur en politiek
Als het gaat over de Eerste Intifada wordt meestal gesteld dat het ging om een spontane opstand van de Palestijnen, grotendeels zonder gebruik van vuurwapens. Gedurende deze Intifada maakt Hamas voor het eerst dodelijke slachtoffers. De groep ontvoerde in 1989 tweemaal een Israëlische militair, beide keren door hen een lift aan te bieden. De militairen werden allebei vermoord. Israël trad op en arresteerde meerdere Hamasleden, waaronder Yassin. Het was een zware slag voor de beweging.
Hamas besloot om een aparte militaire tak op te richten, de hierboven al genoemde Al Qassam-brigade. Dat gebeurde in 1991. Daarna volgde meer geweld. In 1992 ontvoerde en vermoordde Hamas opnieuw een Israëlische militair. Opnieuw greep Israël hard in. Het verbande honderden Palestijnse fundamentalisten naar Zuid-Libanon. Uiteindelijk leidde dit tot connecties tussen Hamas en Hezbollah, een onbedoeld neveneffect van de maatregel.
Oslo
In de jaren die volgden pleegde Hamas meer aanvallen. Maar ondertussen gingen vredesbesprekingen tussen Israël en de PLO van start, die leidden tot de Oslo-akkoorden in 1993 en 1995. Hamas was geen onderdeel van de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO), voelde zich dus niet gebonden aan de gesloten akkoorden en bleef geweld gebruiken tegen Israël. In 1993 volgde de eerste zelfmoordaanslag, een wapen dat Hamas nog veel vaker zou inzetten. Met deze vorm van aanslagen ondermijnde Hamas de Oslo-akkoorden en daarmee ook het gezag van de PLO en de opgerichte Palestijnse Autoriteit. De aanvallen leidden steeds tot stevige maatregelen van Israël en bovendien arresteerde ook de Palestijnse Autoriteit leden van Hamas. De aanpak van Hamas was effectief, tot de Tweede Intifada.
Tweede Intifada
De start van de Tweede Intifada ging gepaard met de groei van Hamas. Tientallen Hamasleden werden vrijgelaten door de Palestijnse Autoriteit. Dat leidde tot een groei van terroristische Hamas-cellen en tot meer en zwaardere zelfmoordaanslagen. Honderden Israëli’s lieten het leven en duizenden raakten gewond. Gedurende deze Intifada begonnen de Palestijnse militaire fracties ook met het afschieten van raketten op Israël vanuit de Gazastrook. Hamas maakte veel gebruik van deze tactiek en produceerde deze raketten zelf.
Belangrijk in de ontwikkeling van Hamas was de financiële steun die ze kregen. Langzaam maar zeker ontwikkelde Hamas zich tot een machtsfactor en werd de partij ook interessant voor andere landen. De beweging kreeg banden met Syrië en Iran en ontving uitgebreide (financiële) steun van deze landen.
De groei van Hamas ging daarnaast ook gepaard met meer rivaliteit met de grootste fractie van de PLO, de Fatah-partij. In 2005 trok Israël zich eenzijdig terug uit de Gazastrook en Hamas claimde dit als een overwinning. De terreurbeweging besloot in 2005 om mee te gaan doen met de Palestijnse parlementsverkiezingen, iets wat ze eerder uit principe niet wilde doen. Tot dan toe was Fatah altijd onbedreigd de grote winnaar geweest van de verkiezingen. Maar begin 2006 boekte Hamas een groot electoraal succes: de partij won de verkiezingen in Gaza. In tegenstelling tot Fatah had Hamas de reputatie minder corrupt te zijn. Bovendien had Hamas een eigen sociaal stelsel opgezet, waarmee ze steun gaven aan gewone Palestijnen.
Hamas aan de macht in de Gazastrook
Er kwam een Palestijnse regering, onder leiding van Hamasleider Ismaïl Haniyeh. In april 2006 ontvoerde Hamas de Israëlische soldaat Gilad Shalit. Dit leidde tot een harde militaire reactie van Israël en arrestaties van vele leden van de nieuwe regering. Bovendien had Fatah veel moeite met haar nieuwe rol als oppositiepartij. Eind 2006 pleegden Fatah-leden zelfs een niet-succesvolle aanslag op Haniyeh. Uiteindelijk kwam het tot een kortstondig, maar bloedig conflict tussen Fatah en Hamas in juni 2007. Het eindigde ermee dat Hamas de volledige macht overnam in de Gazastrook en daar een dictatuur vestigde. Ondanks tientallen verzoeningspogingen zijn er sinds die periode twee Palestijnse entiteiten: de Palestijnse Autoriteit onder leiding van president Abbas (Fatah) in delen van de Westelijke Jordaanoever en Hamas in de Gazastrook. Sindsdien zijn er geen verkiezingen meer geweest, noch in de Gazastrook, noch op de Westelijke Jordaanoever.