De voorganger van de huidige Republiek Turkije heerste tot 1917 eeuwenlang over het grondgebied van het huidige Israël en veel van haar buurlanden. De sultans van het Ottomaanse Rijk hadden geen oren naar de zionistische beweging en probeerden Joodse emigratie naar het Land Israël te voorkomen. Het oude Ottomaanse Rijk heeft als erfenis zijn complexe religieuze regels omtrent familie- en huwelijksrecht aan onder andere Israël nagelaten. De relatie tussen Israël en Turkije door de jaren heen is complex en heeft vaak onder grote druk gestaan.
Credits: Hugh Llewelyn
Als eerste van de islamitische landen erkende Turkije in 1949 de staat Israël. De landen onderhielden diplomatieke relaties, maar er waren regelmatig spanningen tussen Ankara en Jeruzalem. Rond de tijd van de Oslo-akkoorden begonnen de verhoudingen tussen de landen te verbeteren. Turkije stuurde na twaalf jaar weer een ambassadeur naar Tel Aviv. Die hadden zij eerder teruggeroepen in 1980, nadat Israël Jeruzalem uitriep als haar onverdeelde hoofdstad.
Diplomatieke avances en regionale samenwerking
Tegen het eind van de jaren ’90 en aan het begin van deze eeuw was de relatie tussen de twee landen zelfs vriendelijk te noemen. Er werden zelfs gezamenlijke militaire oefeningen uitgevoerd. Beide landen hadden op dat moment een vijandige houding tegenover Iran en Syrië. Israëlische bedrijven hielpen mee met het opruimen van landmijnen aan de Turkse grens met Syrië. Daarnaast fungeerde Turkije regelmatig als bemiddelaar bij onderhandelingen tussen Israël en de Palestijnen.
In 2002 werd een monument opgericht in Be’er Sjeva voor de gesneuvelde Turkse soldaten in de Slag bij Be’er Sjeva in 1917, tijdens de Eerste Wereldoorlog. In 2005 kwam Turks president Recep Tayyip Erdogan op staatsbezoek in Israël, waar hij een krans bij Yad Vashem legde. Toenmalig president Shimon Peres bracht in 2007 een bezoek aan Turkije, dat op dat moment een belangrijke bemiddelaar was tussen Israël en de Palestijnen. Bij het monument in Be’er Sjeva werd in 2008 een borstbeeld van Atatürk onthuld.
Toename van spanningen
Het conflict in de Gazastrook van 2008-2009 (Operation Cast Lead) was een grote bron van onenigheid tussen Turkije en Israël. Er braken grote protesten in Turkije uit tegen de acties van Israël, en Erdogan uitte scherpe kritiek op Israëls handelen. Turkije zegde haar rol als bemiddelaar tussen Israël en de Palestijnse Autoriteit op.
In mei 2010 verslechterden de relaties tussen de landen verder. Israël onderschepte de Gaza Flotilla, een zestal schepen met activisten, waaronder het Turkse schip Mavi Marmara. Bij de actie vielen 9 doden van Turkse afkomst, nadat de bestorming van de Mavi Marmara escaleerde. Het incident markeerde een dieptepunt in de verhoudingen tussen beide landen, die sindsdien niet veel verbeterd zijn. Israël en Turkije hadden vervolgens tussen 2010 en 2016 geen ambassade in elkaars land.
Op 28 juni tekenden de landen een beginselovereenkomst om de betrekkingen te normaliseren, maar de wederzijdse contacten zijn lang niet zo vriendelijk als voorheen. Netanyahu en Erdogan bekritiseren elkaar regelmatig in de media. Van Turkse kant is er regelmatig felle kritiek over het handelen van Israël in het conflict met de Palestijnen. Toen de Verenigde Staten in 2019 Jeruzalem erkenden als hoofdstad van Israël, noemde president Erdogan Israël een ‘terroristenstaat’. Daarnaast beschuldigde hij Israël van het plegen van een ‘genocide’. Premier Netanyahu van Israël heeft meerdere malen op Twitter Turkije ervan beschuldigd steun te bieden aan Hamas.
Geopolitieke drijfveren
De intensiverende samenwerking tussen Ankara en Teheran baart Israël grote zorgen. Er is sprake van nauwe samenwerking tussen de legers en veiligheidsdiensten van beide landen in conflictsituaties, zoals in Irak. In de afgelopen jaren is het ook duidelijk geworden dat Turkije in de nabije toekomst niet wordt toegelaten tot de Europese Unie. Dit kan een reden zijn voor Turkije om meer toenadering te zoeken tot andere machtsblokken. Bovendien toont president Erdogan van Turkije steeds vaker sympathie voor groepen zoals Hamas.
De relatie tussen Israël en Turkije blijft dus ijzig. Dit komt ook door de groeiende relatie van Israël met Cyprus en Griekenland op het gebied van defensie en energie. De aardgasbel in de Middellandse Zee is een grote twistappel in de regio. Israël werkt bij de ontginning van het aardgas samen met Cyprus, waarvan het oostelijke deel door Turkije bezet is. Turkije eist het zeegebied rondom oostelijk Cyprus echter op. Hierdoor komen zij geregeld in aanvaring met Israëlische gaswinnings- en marineschepen, die in die wateren mede namens de regering van Cyprus aan het werk zijn. Zo werd in december 2019 het Israëlische marineschip Bat Galim door de Turkse marine verjaagd uit Cypriotische territoriale wateren. De Turkse aanspraken op grote sectoren van de Middellandse Zee staan de bouw van de geplande EastMed onderzeese aardgaspijplijn tussen Israël en Europa in de weg.
Ondanks de toegenomen spanningen was Turkije lang één van de meest populaire en bereikbare vakantiebestemmingen voor veel Israëli’s, totdat het coronavirus het internationale toerisme stil legde. Sinds de recente Gaza oorlog tegen Hamas die volgde op de slachtpartij van 7 oktober 2023 die Hamas aanrichtte in Israël, koos Erdogan voluit partij tegen Israël en verdedigt hij Hamas. Hij beschuldigde Israël van oorlogsmisdaden en genocide tegen de Palestijnen, wat leidde tot een diplomatieke breuk tussen beide landen.